მოდით ყველამ ერთად ყურანს და სუნნეთს გავყვეთ!

ძვირფასო ძმებო და დებო! არ დაგავიწყდეთ ის, რომ ისლამის საზოგადოებაში ყველაზე დიდი უბედურება და ავადმყოფობა ბრმად წინაპრების გზაზე გაყოლაა.

მსგავსი საქციელი ყურანისა და სუნნეთის მიერ დაგმობილია. ეს არის ადამიანის ჭეშმარიტი გზიდან აცდენის ერთ-ერთი მიზეზი.

ეს ავადმყოფობა ისეა გაჟღენთილი, რომ ადამიანი ყურანისა და სუნნეთის წინაშე ყრუ და უმოქმედოა. შუამავლის დროს როგორც მექქელი მუშრიქები წინაპრების კვალზე გაყოლით ალლაჰის სიტყვას უარყოფდნენ და ზურგს აქცევდნენ, ასევე დღესაც პიროვნებას ალლაჰის წიგნიდან ან შუამავლის სუნნეთიდან რაიმეს თუ წარუდგენ, ის წინაპრების გზაზე მიყოლით უარყოფს ჭეშმარიტებას და მას ზურგს აქცევს.

ჰეი მუსლიმო! იცოდე, რომ სხვაზე ბრმად გაყოლა ყურანისა და სუნნეთის მიერ უარყოფილია. საკითხის შესახებ უზენაესი ალლაჰი ბრძანებს:

*“5/104. როცა მათ ეუბნებიან: მოდით იმაზე, რაც ალლაჰმა ზეგარდმოავლინა და შუამავალთან, პასუხობენ: ჩვენ ისიც გვყოფნის, რაც ვპოვეთ ჩვენს მამებთან . მაგრამ ხომ შეიძლებოდა მათ მამებს არაფერი სცოდნოდათ და ყოფილიყვნენ არასწორ გზაზე?”*

*“31/21. როცა მათ ეუბნებიან: „მიყევით იმას, რაც ზეგარდმოგივლინათ ალლაჰმა!“ - პასუხობენ: „არამც და არამც! ჩვენ მივჰყვებით იმას, რაზეც ვჰპოვეთ ჩვენი მამები.“ და თუ ეშმაკი მოუხმობს მათ ცეცხლის სასჯელისკენ?”*

როგორც აიათებიდან ვხვდებით უზენაესი ალლაჰი გმობს ბრმად წინაპრების კვალზე გაყოლას.

ასე, რომ ჰეი მუსლიმო! არ ისაუბრო იმაზე, რაც არ გინახავს, არ გაგიგონია და არ დაგინახავს. არ იწამო მათი და არ იმოქმედო მათით. რელიგიის საკითხში რასაც კი შეასრულობ ყოველივეს შესახებ არგუმენტი უნდა გაგაჩნდეს. საკითხის შესახებ უზენაესი ალლაჰი ყურანში ბრძანებს:

*“17/36. არ მისდიო იმას, რისი ცოდნაც არ მოგეპოვება შენ. უეჭველად, ყურის, თვალის და გულისგან, ყველასგან პასუხი მოეკითხება!”*

*“28/50...და ვინ შეიძლება იყოს იმაზე მეტ გზააბნევაში, ვიდრე ის, ვინც საკუთარ ვნებებს აჰყოლია, გარეშე ჭეშმარიტი გზისა ალლაჰისგან?”*

*“47/14. განა ის, ვინც ადგას ცხად მოწმობას მისი ღმერთისგან, მსგავსია იმის, ვისაც თავისი სიავე მოეკაზმა და აყოლილა ვნებებს?”*

ჰეი მუსლიმანო! არ დაივიწყო ის, რომ ყოველი რწმენა და ქმედება რაც თუ ისლამშია, ყურანისა და სუნნეთის მიხედვით სრულდება. ამ ორი საფუძვლის გარდა სხვა რაიმე საფუძველზე შესრულებული რწმენა და ქმედება მიუღებელია, რომელიც ვარაუდსა და ეჭვებზეა დამყარებული. მსგავსი რამ კი ისლამთან კავშირში არ არის. საკითხთან დაკავშირებით უზენაესი ალლაჰი ყურანში ბრძანებს:

*”10/36. და მათი უმრავლესობა საკუთარ ვარაუდს მისდევს, უეჭველად, ვარაუდი ჭეშმარიტებას ვერაფერს შეჰმატებს. უეჭველად, ალლაჰი უწყის, რასაც სჩადიან ეგენი.”*

ალლაჰის შუამავალი (ს.ა.ვ) ბრძანებს: “ვარაუდს მოერიდეთ, რადგან იგი სიტყვათა შორის ყველაზე მატყუარაა.” (ბუჰარი. მე-3 ტომი, გვერდი 6048)

ასე, რომ ჰეი მუსლიმანო! ვარაუდის შესაბამისად არ იმოქმედო. შენი რელიგია არგუმენტების საფუძველზე შეისწავლე და მისით იცხოვრე. არდაგავიწყდეს ის, რომ შენი ნამოქმედარი ისლამს თუ არ შეესაბამება, მაშინ შესრულებული ქმედებები ალლაჰის წინაშე მიუღებელია.

აიშა (რ.ა) გადმოგვცემს: ალლაჰის შუამავალმა (ს.ა.ვ) ბრძანა: “ის, ვინც ისლამში სიახლეს შემოიტანს, უარყოფილი იქნება. (მუსლიმ, ტ:5, გვ: 1718)

სიტყვის გაგრძელება საჭირო არ არის. ვისაც სურს, რომ რელიგიაში მყარი იყოს, მაშინ მან ყურანისა და სუნნეთის მიხედვით უნდა იცხოვროს. მერწმუნეთ დღევანდელ პირობებში მუსლიმებს ეს ყველაზე მეტად ესაჭიროებათ.

ალლაჰს ვთხოვ, რომ ჭეშმარიტ გზაზე ყოფნა გვარგუნოს!

კითხვის გაგრძელება

8. ცოდნის მიღების შესაძლებლობა უცოდინრობის საპატიო მიზეზს სრულად აუქმებს

თაქფირის დამაბრკოლებლებიდან ერთ-ერთი, ისეთი უცოდინრობაა, რომლის გამორიცხვაც შეუძლებელია. ჯააჰილობა არის ისეთი მდგომარეობა, როდესაც პიროვნებას შეუძლია ინფორმაციის მოპოვება, თუმცა უყურადღებობის, უგულისყურობის გამო უცოდინარია. მსგავსი უცოდინრობის დროს პიროვნება საჰიჰი ინფორმაციისგან შორს თუ დგას, მაშინ ასეთ ჯააჰილობას ‘მარტივი უცოდინრობა’ ეწოდება, ხოლო მისი უცოდინრობა საჰიჰი ინფორმაციის საწინააღმდეგოს ცოდნას ან არასწორ ცოდნას თუ მოიცავს, მაშინ ასეთ უცოდინრობას ‘რთული უცოდინრობა’ ეწოდება.[1](El-Mevsuatu’l-Fıkhıyyetu’l-Kuveytiyye, 16/197).

სწავლულებმა მსგავსი ჯააჰილობის (ისეთი უცოდინრობის, რომლის გამორიცხვაც შეუძლებელია) შესახებ თქვეს: „მსგავსი უცოდინრობა გამართლებულია, შესაბამისად პასუხისმგებლობაც მოხსნილია.“ გაზვიადებული ნათქვამი არ იქნება თუ ვიტყვით, რომ დღესდღეობით პოპულარულ საკითხებს შორის ერთ-ერთი „უცოდინრობის გამართლება-არ გამართლებაა“. ზოგიერთების აზრით, ყოველი პიროვნება მის მიერ ჩადენილი შირქისა თუ ქუფრის უცოდინრობის გამო გამართლებულია, რაც არასწორია.

ამ თემასთან დაკავშირებით არსებობს ადამიანების ორი ჯგუფი:

1)            ნორმის ფარგლებს გარეთ მყოფნი, რომელთა მიხედვითაც „უცოდინრობა არავითარ შემთხევაში საპატიო არ არის,“ და

2)            ნორმის ზღვარს ჩამოცილებულთა ჯგუფი, რომელთა მიხედვითაც „უცოდინრობა ნებისმიერ შემთხვევაში საპატიოა.“

ამ საკითხის არსი შემდეგია: ძირითადად უცოდინრობა საპატიო მიზეზი არ არის. ყოველი ადამიანი ვალდებულია, რომ ისლამი შეისწავლოს. თუმცა (უცოდინრობა) ზოგიერთ შემთხვევაში საპატიო შეიძლება იყოს, რომლის საზღვრებს ადამიანის ნება-სურვილი კი არა, არამედ შარიათი ადგენს. ახლა კი საკითხის ახსნა-განმარტებას შევუდგეთ.

თაუჰიდის უცოდინარი პიროვნების მდგომარეობა და ჰუქმი

სწავლულებმა მსგავსი პიროვნების ორი კატეგორია დაახასიათეს:

1)       ნამდვილი ქააფირები,

2)       ყიბლის აჰლი (თემი), რომელნიც საკუთარ თავს ისლამს მიაკუთვნებს.

ნამდვილი ქააფირიც ორ კატეგორიად იყოფა: 1-A) უცოდინრობის გამო საპატიო მიზეზის მქონენი და 2-B) უცოდინრობის გამო საპატიო მიზეზის არ მქონენი.

1-A) ქააფირები, რომელთა უცოდინრობაც საპატიო მიზეზია

ამ კატეგორიას მიეკუთვნებიან ისეთი ქააფირები, რომელთანაც არავითარი ფორმით არ მიღწეული შუამავლის მოპატიჟება. მსგავსი პიროვნებების აჰირეთის მდგომარეობის შესახებ, სწავლულებს შორის სხვადასხვა აზრი არსებობს. ზოგიერთი მათგანი ამბობს, რომ ისინი ახირეთში გამოცდას ხელმეორედ გაივლიან, ზოგიერთი კი ამბობს, რომ ახირეთი გამოცდის ადგილი არ არის, რის გამოც ისინი ქააფირები არიან, რადგან მათ დიდი შირქი შეასრულეს. აშკარაა ის ფაქტი, რომ მსგავსი პიროვნება დედამიწისეული ჰუქმით ქააფირია და შესაბამისი ჰუქმიც მინიჭებული აქვს. ანუ მსგავსი პიროვნების სიკვდილს თუ მოვესწრებით, მის ჯანაზას არ შევასრულებთ, მუსლიმების სასაფლაოზე არ დავკრძალავთ და ა.შ. მიუხედავად იმისა, რომ მათთან ალლაჰის სიტყვა არ მიღწეულა, დედამიწისეული ჰუქმის თანახმად ისინიც სხვა ქააფირების მსგავსნი არიან.

1-B) ქააფირები, რომელთა უცოდინრობაც საპატიო მიზეზი არ არის

ამ კატეგორიას მიეკუთვნებიან ისეთი პიროვნებები, რომელთა ყურამდეც ალლაჰის სიტყვამ მიაღწია, თუმცა მათ თავიანთი დაუდევრობით, უყურადღებობითა და უინტერესობით ალლაჰის სიტყვას ყური არ უგდეს. მიუხედავად იმისა, რომ ისინი უცოდინრები არიან, მსგავს სიტუაციაში, მათი ეს უცოდინრობა გამართლებული, საპატიო არ არის. მათი ჰუქმი ამ ქვეყანაზეც და იმ ქვეყანაზეც ქააფირობა და სამუდამო ჯოჯოხეთია. ეს ჯგუფი პირველი ჯგუფისგან აბსოლიტურად განსხვავებულია. ამ ჯგუფს ძალისხმევა, მონდომება, სურვილი რომ გამოეჩინა, თავიანთი უცოდინრობის გამორიცხვას (მოცილებას) შეძლებდნენ, თუმცა უგულისყურობის გამო ისინი ქუფრში და შირქში არიან.

2-) ყიბლის აჰლი (თემი), რომელნიც საკუთარ თავს ისლამს მიაკუთვნებს

სწავლულებმა ოთხ კატეგორიად ჩამოაყალიბა ისლამში მყოფი პიროვნებები, რომელნიც თავჰიდის ზოგიერთი საკითხის უცოდინრობის საფუძველზე წინააღმდეგობაში მოექცნენ. შევეცდებით ვუპასუხოთ შემდეგ კითხვებს, როგორიცაა: მსგავსი კატეგორიის პიროვნების უცოდინრობა საპატიო არის თუ არა? მისაღებია თუ არა მათი გამოცხადებები, რომელნიც თავჰიდის დამანგრეველ შირქში იმყოფებიან? ჭეშმარიტი და მისაღებია თუ არა მათი გამოცხადებები, რომელნიც მსგავსი პიროვნებების დასაცავად არგუმენტებს წარადგენენ?

ახლა კი შევუდგეთ ამ ოთხი კატეგორიის ახსნა-განმარტებას:

პირველი კატეგორია: ამ კატეგორიას მიეკუთვნებიან ისეთი პიროვნებები, რომლებიც ისლამში ახალად შევიდნენ... ისინი, რომლებსაც არ აქვთ შესაძლებლობა, რომ ცოდნას მიწვდნენ და ასევე ისინი, რომელთანაც ვერ მიაღწია ცოდნამ, რის გამოც ვერ შეძლეს თავჰიდის ზოგიერთი საკითხის შესწავლა.[2](ზოგიერთი სწავლული მხოლოდ ამ სამ მდგომარეობას თვლის საპატიო მიზეზად და ამბობენ, რომ დანარჩენი სხვა მდგომარეობა საპატიო არ არის.). მსგავსი კატეგორიის პიროვნებამ რაც არ უნდა ის ქუფრი სიტყვა ან ქუფრი საქმე შეასრულოს, ეგრევე ურწმუნოებით არ დადანაშაულდება და თუ რაიმე ეჭვები აქვს, მისი გაქარწყლება მოხდება. ამის დალილი ‘ზატ-უ ანვატ’-ის ჰადისია.[3](Tirmizi, 2180; Sahih).

მეორე კატეგორია: ამ კატეგორიას მიეკუთვნებიან ისეთი პიროვნებები, რომლებმაც ისლამისა და თავჰიდის საფუძვლები სიზარმაცისა და უყურადღებობის გამო არ შეისწავლა, მიუხედავად იმისა, რომ ამის საშუალება გააჩნდათ და რის გამოც შეასრულეს ქუფრი სიტყვა ან ქუფრი საქმე. იმის გამო, რომ მსგავს პიროვნებებს უცოდინრობის გამორიცხვა (ანუ ცოდნის მიღება) შეეძლოთ, თუმცა მათი უყურადღებობისა და სიზარმაცის გამო ქუფრში ჩავარდნენ, მსგავს სიტუაციაში ისინი გამართლებულად არ ითვლებიან (ანუ მათი მდგომარეობა საპატიო არ არის). ამ ქვეყანაზე მათი ჰუქმი იგივეა, რაც ქააფირების ჰუქმი. თუ ამავე მდგობარეობაში გარდაიცვლებიან, ვიტყვით, რომ ისინი სამუდამოდ ჯოჯოხეთში არიან.

მათ თავიანთი ტყუილ-უბრალოდ დახარჯული დროის მცირე ნაწილი ისლამის შესწავლისთვის, რომ დაეთმოთ, ქუფრში არ ჩავარდებოდნენ. მათ ცოდნას უცოდინრობა, ჰიდაეთს (ჭეშმარიტ გზას) კი გზასაცდენილობა (არაჭეშმარიტი გზა) არჩიეს. მაშინ, როცა ცოდნის მიღება უცოდინრობაზე უფრო სასარგებლოა.

მესამე კატეგორია: პიროვნებები, რომლებმაც თაუჰიდის საფუძვლები იციან, თუმცა მეორე კატეგორიის საკითხების უცოდინრობის გამო წინააღმდეგობაში მოექცნენ. მსგავსი პიროვნებები ცოდვილები არიან. მათზე ქააფირის ჰუქმი არ გაიცემა.

მეოთხე კატეგორია: პიროვნებები, რომლებმაც ‘იჩთიჰად’-ზე, დასაშვები თა’ვილის საფუძველზე ან უცოდინრობაზე (უცოდინრობის ისეთი მდგომარეობა, რომელიც საპატიოა) დაყრდნობით მეორე კატეგორიის საკითხებში წინააღმდეგობაში მოექცნენ. მსგავსი პიროვნებები ცოდვილები არ არიან, თუმცა მათი არასწორი მდგობარეობის გამო მათზე ჰუჯჯათის გაკეთება საჭიროა.

მესამე და მეოთხე კატეგორიის პიროვნებებს შორის განსხვავება შემდეგია: მესამე კატეგორიის პიროვნებებმა არ გამოიჩინეს ძალისხმევა და სურვილი, რომ თავიანთი უცოდინრობა (მეორე კატეგორიის საკითხების უცოდინრობა) გამოერიცხათ, რის გამოც ცოდვაში ჩავარდნენ. მეოთხე კატეგორიის პიროვნებებმა კი, იჩთიჰადისა და აღიარებული (დასაშვები) თა’ვილის საფუძველზე ისეთი გადაწყვეტილება მიიღეს, რომელმაც წინააღმდეგობა გამოიწვია, თუმცა მსგავსი მდგომარეობა მათთვის საპატიოა და ცოდვაში არ არიან. მინდა ისევ და ისევ ხაზი გავუსვა იმ ფაქტს, რომ მათი წინააღმდეგობა თავჰიდის საფუძველში (ანუ პირველი კატეგორიის საკითხებში) კი არა, მეორე კატეგორიის საკითხებს ეხება. უნდა გვახსოვდეს ისიც, რომ გულგრილობის საფუძველზე თავჰიდის საფუძვლების წინააღმდეგობაში მოქცეულნი არა მარტო ცოდვილნი არამედ ქუფრშიც კი აღმოჩნდებიან. ყოველივე ამის გააზრება ძალზედ მნიშვნელოვანია.

 

ცოდნის მიღების შესაძლებლობა უცოდინრობის საპატიო მიზეზს სრულად აუქმებს

ის, ვინც სწავლულების სიტყვებს იკვლევს, მიხვდება, რომ მათ უცოდინრობის საპატიო მიზეზად მიიჩნიეს ისეთი მდგომარეობა, როდესაც პიროვნებას ფიზიკურად არ შეუძლია ცოდნის მიღება. მათ ისეთი პიროვნებები არ გაამართლეს, რომლებსაც შეუძლიათ ცოდნის მიღება, თუმცა სიზარმაცისა და უგულისყურობის გამო ცოდნის მიღებისთვის ძალისხმევა არ გამოიჩინეს. რა შემთხვევაც არ უნდა იყოს, თუ პიროვნებას ცოდნასთან მიწვდომა შეუძლია, მაშინ მისი უცოდინრობა გამართლებული ვერ იქნება. ცდებიან ის პიროვნებები, რომლებიც მსგავსი ადამიანების გულის მოსაგებად და მათი მდგომარეობის გადასაფარად მათზე ამბობენ, რომ ისინი „უცოდინრები“ და „ჯააჰილები“ არიან. მათი ეს გამოცხადება მისაღები არ არის, რადგან მათ, რომ მოენდომებინათ და ცოდნის მისაღებად ძალისხმევა გამოეჩინათ, მსგავს მდგომარეობაში არ აღმოჩნდებობდნენ და ქუფრისგან თავს დააღწევდნენ. ახლა კი დროა საკითხთან დაკავშირებით სწავლულების სიტყვები მოვიყვანოთ:

იბნ-ი თაიმიია (რაჰიმაჰულლაჰ) ნაწარმოებში, რომლის სახელია “Refu’l-Melam”, ამბობს: „უცოდინრობა (ჯააჰილობა) მაშინაა საპატიო, როცა მისი გამორიცხვა (ცოდნის მიღება) შეუძლებელია. პიროვნება გამართლებულად არასდროს ჩაითვლება თუ მას ცოდნის მიღება შეუძლია და სიზარმაცის გამო ძალისხმევას არ იჩენს...“[4](გვ.69).

ნაწარმოებში, რომლის სახელია „Mecmuu’l-Fetava“, ამბობს: „პიროვნება გამართლებულად არ ჩაითვლება თუ მას ჭეშმარიტების შესწავლის საშუალება გააჩნია, თუმცა მის მიმართ საჭიროებისამებრ არ იმოქმედებს.“[5](20/280).

იმამ ქარაფი (რაჰმათულლაჰუ ‘ალეიჰ) ამბობს: „პიროვნებას უცოდინრობის გამორიცხვა (განულება) თუ შეუძლია, მსგავსი უცოდინრობა მის სასარგებლოდ მიმართული არ იქნება.“[6](El-Furuk, 4/264).

იბნ-ი ყაიიმი (რაჰიმაჰულლაჰ) ამბობს: „ჰუჯჯათი უკვე გაკეთებელია მასზე, ვისაც საშუალება აქვს, რომ ალლაჰის ბრძანებულებები და აკრძალულები შეისწავლოს, თუმცა ცოდნის მისაღებად ძალისხმევას არ იჩენს.“[7](Medarıcu-s Salikin, 1/239).

იბნუ’ლ-ლაჰჰამი (რაჰიმაჰულლაჰ) ამბობს: „პიროვნება ჰუქმის მიღებაში გამართლებულია მანამ, სანამ მის (ჰუქმის) შესახებ უგულისყურობას არ გამოიჩენს. ხოლო უგულისყურობას და სიზარმაცეს თუ გამოამჟღავნებს, მაშინ მისი მდგომარეობა გამართლებული არ არის.“[8](El-Kavaidu ve’l-Fevaidu’l-Usuliyye, 58).

სწავლულთა ერთიანი აზრით, არ არის გამართლებული ისეთი პიროვნების მდგომარეობა, რომელსაც აქვს შესაძლებლობა, რომ მოიძოს და შეისწავლოს ჭეშმარიტება, თუმცა თავისი სიზარმაცისა და უგულისყურობის გამო ჩავარდნილია უცოდინრობაში. გამართლებულად ითვლება მხოლოდ და მხოლოდ მათი მდგომარეობა, რომლებსაც სურთ ცოდნის მიღება, თუმცა ფიზიკურად ეს შეუძლებელია.

რაც შეეხება დღევანდელობას: თვალსახედია ის ფაქტი, რომ დღესდღეობით ადამიანთა უმეტესობამ, თავიანთი სიზარმაცის და უგულისყურობის საფუძველზე ისლამს ზურგი შეაქცია. მიუხედავად იმისა, რომ დღესდღეობით ცოდნის მიღება ძალიან ადვილია, ისინი ამქვეყნიური ცხოვრებით და საფიქრალით არიან გართულნი. მთელ დღეს ინტერნეტში დროის გაყვანით, ტელევიზორის ყურებით ატარებენ და სულაც არ ცდილობენ, რომ შეისწავლონ ალლაჰის რელიგია და შუამავლის სუნნეთი. როცა მათთვის სასარგებლო საქმეს ეხება, მაშინ ყოველი დეტალით იკვლევენ და ამოწმებენ ამა თუ იმ ინფორმაციას, თუმცა ჯერი როცა ისლამზე მიდგება, რაოდენ სამწუხაროც არ უნდა იყოს, ეს ასე არ არის. მათი პოლიტიკისადმი ან სპორტისადმი ინტერესი იმ დონეზეა განვითარებული, რომ ესა თუ ის პიროვნება შეიძლება რომელიმე პოლიტიკოსზე უფრო ძლიერი აღმოჩნდეს, თუმცა მსგავსს პიროვნებებზე, რომლებმაც რელიგიას ზურგი შეაქცია, ამბობენ, რომ ისინი „უბრალოდ ჯააჰილები“ არიან, რითაც თვალების ახვევას ცდილობენ. რატომ არ არის ისეთი მონდომებული და მოწყურებული ესა თუ ის პიროვნება, როდესაც მას რელიგიას უხსენებენ? მაშინ, როცა ამ პიროვნებებს ესმით, როგორც ვაჭრობა, პოლიტიკა ასევე სხვაზე ჭორაობა და ამბების მიტან მოტანა.. რატომ არ ფლობენ ისლამის შესახებ რაიმე ინფორმაციას? ნუთუ ისინი ისლამზე უფრო ძვირფასს სხვა რაიმეში ხედავენ?

ასე, რომ... მსგავს პიროვნებებს, აჰირეთ დღეს ალლაჰის წინაშე არავითარი საპატიო მიზეზი არ ექნებათ. მათი ყოველი გამოცხადება მათ წინააღმდეგ იქნება მიმართული. ალლაჰს ვთხოვ, რომ ყველა მუსლიმი მსგავსი სიტუაციისგან დაიცვას.

უცოდინრობა თუ ზურგის შექცევა?

ზეიდ ბინ ამრ ბინ ნუფაილ-ი იყო პიროვნება, რომლის დროსაც არ მოსულა შუამავალი, თუმცა ის ერთღმერთიანი იყო, რომელიც შირქისგან შორს იდგა. შუამავალმა (სალლალლაჰუ ‘ალეიჰი ვა სალლამ) იგი შუამავლობის მისიამდე თვალით იხილა. ერთხელაც ზეიდის წინაშე სუფრა გაიშალა, სადაც კერპებზე შეწირული ხორცი იყო. მან თავი შორს დაიჭირა და თქვა, რომ არ მიირთმევდა ისეთ ხორცს, რომელიც ალლაჰის გარდა სხვაზე იყო შეწირული. ის აკრიტიკებდა მათ და ეუბნებოდა: „შესაწირი ალლაჰმა გააჩინა, ზეციდან წყალი ალლაჰმა მოავლინა, დედამიწაზე მცენარეულობაც ალლაჰმა შექმნა, მიუხედავად ამისა, თქვენ ალლაჰის გარდა სხვის სახელზე, რომელიმე კერპის განდიდებისთვის მსხვერპლს სწირავთ.“[9](Buhari, Menakibu’l-Ensar, 24. Hadis no: 3826).

სხვა გადმოცემების მიხედვით, ის ამბობდა: „ჰეი ჩემო ალლაჰო! რომ მცოდნოდა ისეთი ღვთისმსახურება, რომელიც შენს წინაშე ღირებულია, მას შენ მოგიძღვნიდი, თუმცა მე არ ვიცი.“ ამბობდა და ალლაჰის წინაშე ისეთი ფორმის სეჯდეს აკეთებდა, როგორიც სურდა (როგორიც თვითონ იცოდა). ალლაჰის შუამავალმა (სალლალლაჰუ ‘ალეიჰი ვა სალლამ) შეაქო იგი და თქვა, რომ ის აღსდგება, როგორც ერთი კაცისგან შემდგარი ჯამაათი.

ზეიდ ბინ ამრი იყო პიროვნება, რომელსაც ერთღმერთიანი ერქვა, მაშინ როცა მის დროს ‘ვაჰი’ არ არსებობდა. მისი სიტყვებიდან გამომდინარე, ვხვდებით თუ რაოდენ მოწადინებული იყო იმისთვის, რომ ალლაჰზე თაყვანისცემა შეესრულებინა, თუმცა ეს ფიზიკურად შეუძლებელი იყო. უფრო მეტიც, ბუჰარის გადმოცემის მიხედვით, რელიგიის შესასწავლად შამში წასულა, სადაც ჭეშმარიტებას ეზიარა. გადმოცემა შემდეგნაირია: „ზეიდ ბინ ამრ ბინ ნუფაილი მექქადან შამში რელიგიის შესასწავლად გაემგზავრა. მოგზაურობის დროს იუდეველს შეხვდა და უთხრა, რომ აეხსნა მისი რელიგია, რადგან იქნებ მიეღო ის. ზეიდმა უთხრა: ‘მომიყევი რაიმე შენი რელიგიის შესახებ, იქნებ მივიღო ის.’ იუდეველმა სწავლულმა ზეიდს უთხრა: ‘შენ მანამ ვერ იქნები ჩვენს რელიგიაზე, სანამ ალლაჰის სასჯელს არ იგემებ.’ ზეიდმა უპასუხა: ‘მე ალლაჰის რისხვას გავურბივარ, უეჭველად, მე არ შემწევს ძალა, რომ ალლაჰის სასჯელს გავუძლო. შეგიძლია სხვა რელიგია მიმასწავლო?’ იუდეველმა უთხრა: ‘მე ვიცი რელიგია, რომელსაც „ჰანიფეს რელიგია“ ჰქვია.’ ზეიდმა ჰკითხა: ‘და რაღაა ჰანიფეს რელიგია?’ იუდეველმა უპასუხა: ‘ის იბრაჰიმის რელიგიაა. იბრაჰიმი არც ქრისტიანი და არც იუდეველი არ იყო. ის ალლაჰის გარდა სხვას არ ეთაყვანებოდა.’ ზეიდი იუდეველს გაეცალა და ქრისტიან სწავლულს შეხვდა. მასაც იგივე ჰკითხა, რაც იუდეველს. ქრისტიანმა უპასუხა: ‘შენ მანამ ვერ იქნები ჩვენს რელიგიაზე, სანამ ალლაჰის წყევლას არ იგემებ.’ ზეიდმა უთხრა: ‘მე ალლაჰის წყევლას გავურბივარ...შეგიძლია მიჩვენო სხვა რელიგია?’ ქრისტიანმა უპასუხა: ‘მე ვიცი რელიგია, რომელსაც ჰანიფეს რელიგია ეწოდება.“ ზეიდმა ჰკითხა თუ რას ნიშნავდა ჰანიფეს რელიგია. ქრისტიანმა უპასუხა: ‘ის იბრაჰიმის რელიგიაა. ის არც ქრისტიანი და არც იუდეველი არ იყო. ალლაჰის გარდა სხვას თაყვანს არ სცემდა.’ ზეიდმა ყოველივე ეს როცა გაიგონა მათ მიწას განშორდა, ორივე ხელი ცისკენ აღაპყრო და თქვა: ‘ჩემო ალლაჰო! იყავი მოწმე, რომ მე იბრაჰიმის რელიგიაზე ვარ.’“[10](Buhari, Menakibu’l-Ensar, 24. Hadis no: 3827).

როგორც ხედავთ, ზეიდი ჭეშმარიტების ძიების მიზნით სამოგზაუროთ გაეშურა და იპოვა კიდეც. პიროვნება გამართლებულად რომ ჩაითვალოს, ყველაზე ცოტა ზეიდის მსგავსად უნდა მოიქცეს და ჭეშმარიტების საპოვნელად ძალისხმევა უნდა გამოიჩინოს. საკითხთან დაკავშირებით, აბუ ჰანიფა ნაწარმოებში, რომლის სახელია „el-Fıkhu’l-Ekber“ ამბობს: „პიროვნება თავჰიდის საკითხებიდან, რომელიმე საკითხის მიმართ ჯააჰილი თუ არის, ასეთ მდგომარეობაში მისი მოვალეობა არის ის, რომ სწავლულის პოვნამდე და შეკითხვის დასმამდე ალლაჰის წინაშე გამართლებული რაც არის, იმის უნდა სწამდეს (ანუ უნდა თქვას, რომ სწამს იმის, რაც ალლაჰის წინაშე მართებული და მიღებულია). ალიმის (სწავლულის) პოვნაში შეყოვნება დასაშვები არ არის. ალიმის პოვნას თუ არ შეეცდება და შეჩერდება, მისი მდგომარეობა გამართლებული არ იქნება და მაინც თუ შეჩერდება (ანუ თუ იტყვის, რომ საკითხს მერე გამოიკვლევს) ქააფირი გახდება.“[11](El-Fıkhu’l-Ekber, mea’ş-Şerhi’l Müyesser, გვ. 70; ასევე შეგიძლიათ იხილოთ: “Fıkh-ı Ekber Şerhi”, გვ. 209).

აბუ ჰანიფეს (რაჰიმაჰულლაჰ) ეს ფათვა მიუთითებს იმაზე თუ რაოდენ მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს თავჰიდს რელიგიაში. მიუხედავად ამისა, ხალხის უმეტესობა ამ თემას აბუჩად იგდებს და არაფრად აგდებს.

უცოდინრობის საკითხში რეგიონის (მხარის) განსხვავებულობა

უცოდინრობის გამართლება არ გამართლებასთან დაკავშირებით სწავლულების მოსაზრებებს თუ დავაკვირდებით, ვიხილავთ, რომ მათი განსხვავებული აზრი დარულ ისლამში და დარულ ქუფრში მდგომარეობს. იქ სადაც ისლამური სახელმწიფოა, ცოდნის მოპოვება უფრო ადვილი და შესაძლებელია, ვიდრე იქ, სადაც ქუფრი სახელმწიფოა. დარულ ქუფრში ცოდნის მოპოვება მეტად რთული, ზოგჯერ კი შეუძლებელიც კია. სწორედ ამ მიზეზის გამო, ზოგიერთმა სწავლულმა მსგავსი მდგომარეობა გაითვალისწინა და იმ პიროვნებაზე თაქფირის გამოტანა დააყოვნა, რომელიც უცოდინრობის გამო შარიათის წინააღმდეგ აღმოჩნდა. გამომდინარე აქედან, იგივე სწავლულებმა გამართლებულად არ მიიჩნიეს მათი მდგომარეობა, რომლებიც დარულ ისლამში ცხოვრობენ და შარიათის (ამ შემთხვევაში თავჰიდის) წინააღმდეგ მოიქცნენ.

განსხვავებულ აზრთა შორის ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორი არის ის, თუ რაოდენ შესაძლებელია ცოდნასთან მიღწევა. რათქმაუნდა სიმართლეა ის, რომ ვერ მოვთხოვთ იგივე ცოდნას პიროვნებას, რომელიც ევროპაში ცხოვრობს, იმასთან შედარებით, რომელიც ისლამურ მიწაზე ცხოვრობს. მსგავს ადგილას მცხოვრებ პიროვნებას, პირველ ეტაპზე თავჰიდის საფუძვლების შესწავლა და ადგილობრივი ქუფრისგან შორს ყოფნა მოეთხოვება. ეს საკითხი ყველასთვის ცნობილი და მისაღებია. თუმცა არის ერთი საკითხი, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია. ეს საკითხი შემდეგია: როგორი იქნება ჰუქმი მაშინ, როცა რომელიმე ქვეყანა ადრე ისლამურ მიწას ეკუთვნოდა, თუმცა ახლა ქუფრის მიწაა, სადაც ცოდნასთან მიღწევა და მისი მიღება ისევე შესაძლებელი და მარტივია, როგორც ისლამურ მიწაზე? ნუთუ ამავე მიწაზე მცხოვრები ხალხის მდგომარეობა იმ ხალხის მდგომარეობის მსგავსია, რომლებიც თავიდანვე ქუფრ მიწაზე ცხოვრობდნენ (და რომელიც ისლამური მიწა არასდროს ყოფილა)? საჭიროა ამ კითხვებზე პასუხის გაცემა, წინააღმდეგ შემთხვევაში საკითხის სწორად გაგება შეუძლებელი იქნება.

შეიჰ აბდულყადირ ბინ აბდულაზიზი ამბობს: „ასეთ ქვეყნებში (ქვეყნები, რომლებიც ჯერ დარულ ისლამი, შემდეგ კი დარულ ქუფრი იყო) ცოდნის მიღება და ჭეშმარიტების მოძიება შესაძლებელია. ასეთ ადგილას ჯააჰილის მდგომარეობა გამართლებული არ არის. გამონაკლისია „დახურული საკითხები“, რომლის ცოდნაც კონკრეტულ პიროვნებებს შეუძლიათ.“[12](El-Cami’fi Talebi’l İlmi’ş-Şerif, “Cehalet Özrüne Dair Temel Esaslar” გვ. 199).

ძირითადი და მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რის გამოც დარულ ქუფრში პიროვნება გამართლებულია, არის ის თუ რაოდენ შესაძლებელია ცოდნის მოპოვება, ცოდნაზე მიწვდომა. თუ ცოდნის მოპოვება-შესწავლა ფიზიკურად შეუძლებელია (ძალისხმევის მიუხედავად), მაშინ პიროვნების მდგომარეობა გამართლებულია.

ამ თემით თაქფირის დამაბრკოლებლები დასრულდა, რაც თაქფირის წესებს მიეკუთვნდებოდა.

---

[1] El-Mevsuatu’l-Fıkhıyyetu’l-Kuveytiyye, 16/197

[2] ზოგიერთი სწავლული მხოლოდ ამ სამ მდგომარეობას თვლის საპატიო მიზეზად და ამბობენ, რომ დანარჩენი მდგომარეობა საპატიო არ არის.

[3] Tirmizi, 2180; Sahih

[4] გვ.69

[5] 20/280

[6] El-Furuk, 4/264

[7] Medarıcu-s Salikin, 1/239

[8] El-Kavaidu ve’l-Fevaidu’l-Usuliyye, 58

[9] Buhari, Menakibu’l-Ensar, 24. Hadis no: 3826

[10] Buhari, Menakibu’l-Ensar, 24. Hadis no: 3827

[11] El-Fıkhu’l-Ekber, mea’ş-Şerhi’l Müyesser, გვ. 70; ასევე შეგიძლიათ იხილოთ: “Fıkh-ı Ekber Şerhi”, გვ. 209

[12] El-Cami’fi Talebi’l İlmi’ş-Şerif, “Cehalet Özrüne Dair Temel Esaslar” გვ. 199

კითხვის გაგრძელება

7. ჯააჰილობა (უცოდინრობა), რომლის გამორიცხვა (მოცილება) შეუძლებელია

თაქფირის დამაბრკოლებლებიდან ერთ-ერთი, ისეთი უცოდინრობაა, რომლის გამორიცხვაც შეუძლებელია. ჯააჰილობა არის ისეთი მდგომარეობა, როდესაც პიროვნებას შეუძლია ინფორმაციის მოპოვება, თუმცა უყურადღებობის, უგულისყურობის გამო უცოდინარია. მსგავსი უცოდინრობის დროს პიროვნება საჰიჰი ინფორმაციისგან შორს თუ დგას, მაშინ ასეთ ჯააჰილობას ‘მარტივი უცოდინრობა’ ეწოდება, ხოლო მისი უცოდინრობა საჰიჰი ინფორმაციის საწინააღმდეგოს ცოდნას ან არასწორ ცოდნას თუ მოიცავს, მაშინ ასეთ უცოდინრობას ‘რთული უცოდინრობა’ ეწოდება.[1](El-Mevsuatu’l-Fıkhıyyetu’l-Kuveytiyye, 16/197).

სწავლულებმა მსგავსი ჯააჰილობის (ისეთი უცოდინრობის, რომლის გამორიცხვაც შეუძლებელია) შესახებ თქვეს: „მსგავსი უცოდინრობა გამართლებულია, შესაბამისად პასუხისმგებლობაც მოხსნილია.“ გაზვიადებული ნათქვამი არ იქნება თუ ვიტყვით, რომ დღესდღეობით პოპულარულ საკითხებს შორის ერთ-ერთი „უცოდინრობის გამართლება-არ გამართლებაა“. ზოგიერთების აზრით, ყოველი პიროვნება მის მიერ ჩადენილი შირქისა თუ ქუფრის უცოდინრობის გამო გამართლებულია, რაც არასწორია.

ამ თემასთან დაკავშირებით არსებობს ადამიანების ორი ჯგუფი:

1)            ნორმის ფარგლებს გარეთ მყოფნი, რომელთა მიხედვითაც „უცოდინრობა არავითარ შემთხევაში საპატიო არ არის,“ და

2)            ნორმის ზღვარს ჩამოცილებულთა ჯგუფი, რომელთა მიხედვითაც „უცოდინრობა ნებისმიერ შემთხვევაში საპატიოა.“

ამ საკითხის არსი შემდეგია: ძირითადად უცოდინრობა საპატიო მიზეზი არ არის. ყოველი ადამიანი ვალდებულია, რომ ისლამი შეისწავლოს. თუმცა (უცოდინრობა) ზოგიერთ შემთხვევაში საპატიო შეიძლება იყოს, რომლის საზღვრებს ადამიანის ნება-სურვილი კი არა, არამედ შარიათი ადგენს. ახლა კი საკითხის ახსნა-განმარტებას შევუდგეთ.

თაუჰიდის უცოდინარი პიროვნების მდგომარეობა და ჰუქმი

სწავლულებმა მსგავსი პიროვნების ორი კატეგორია დაახასიათეს:

1)       ნამდვილი ქააფირები,

2)       ყიბლის აჰლი (თემი), რომელნიც საკუთარ თავს ისლამს მიაკუთვნებს.

ნამდვილი ქააფირიც ორ კატეგორიად იყოფა: 1-A) უცოდინრობის გამო საპატიო მიზეზის მქონენი და 2-B) უცოდინრობის გამო საპატიო მიზეზის არ მქონენი.

1-A) ქააფირები, რომელთა უცოდინრობაც საპატიო მიზეზია

ამ კატეგორიას მიეკუთვნებიან ისეთი ქააფირები, რომელთანაც არავითარი ფორმით არ მიღწეული შუამავლის მოპატიჟება. მსგავსი პიროვნებების აჰირეთის მდგომარეობის შესახებ, სწავლულებს შორის სხვადასხვა აზრი არსებობს. ზოგიერთი მათგანი ამბობს, რომ ისინი ახირეთში გამოცდას ხელმეორედ გაივლიან, ზოგიერთი კი ამბობს, რომ ახირეთი გამოცდის ადგილი არ არის, რის გამოც ისინი ქააფირები არიან, რადგან მათ დიდი შირქი შეასრულეს. აშკარაა ის ფაქტი, რომ მსგავსი პიროვნება დედამიწისეული ჰუქმით ქააფირია და შესაბამისი ჰუქმიც მინიჭებული აქვს. ანუ მსგავსი პიროვნების სიკვდილს თუ მოვესწრებით, მის ჯანაზას არ შევასრულებთ, მუსლიმების სასაფლაოზე არ დავკრძალავთ და ა.შ. მიუხედავად იმისა, რომ მათთან ალლაჰის სიტყვა არ მიღწეულა, დედამიწისეული ჰუქმის თანახმად ისინიც სხვა ქააფირების მსგავსნი არიან.

1-B) ქააფირები, რომელთა უცოდინრობაც საპატიო მიზეზი არ არის

ამ კატეგორიას მიეკუთვნებიან ისეთი პიროვნებები, რომელთა ყურამდეც ალლაჰის სიტყვამ მიაღწია, თუმცა მათ თავიანთი დაუდევრობით, უყურადღებობითა და უინტერესობით ალლაჰის სიტყვას ყური არ უგდეს. მიუხედავად იმისა, რომ ისინი უცოდინრები არიან, მსგავს სიტუაციაში, მათი ეს უცოდინრობა გამართლებული, საპატიო არ არის. მათი ჰუქმი ამ ქვეყანაზეც და იმ ქვეყანაზეც ქააფირობა და სამუდამო ჯოჯოხეთია. ეს ჯგუფი პირველი ჯგუფისგან აბსოლიტურად განსხვავებულია. ამ ჯგუფს ძალისხმევა, მონდომება, სურვილი რომ გამოეჩინა, თავიანთი უცოდინრობის გამორიცხვას (მოცილებას) შეძლებდნენ, თუმცა უგულისყურობის გამო ისინი ქუფრში და შირქში არიან.

2-) ყიბლის აჰლი (თემი), რომელნიც საკუთარ თავს ისლამს მიაკუთვნებს

სწავლულებმა ოთხ კატეგორიად ჩამოაყალიბა ისლამში მყოფი პიროვნებები, რომელნიც თავჰიდის ზოგიერთი საკითხის უცოდინრობის საფუძველზე წინააღმდეგობაში მოექცნენ. შევეცდებით ვუპასუხოთ შემდეგ კითხვებს, როგორიცაა: მსგავსი კატეგორიის პიროვნების უცოდინრობა საპატიო არის თუ არა? მისაღებია თუ არა მათი გამოცხადებები, რომელნიც თავჰიდის დამანგრეველ შირქში იმყოფებიან? ჭეშმარიტი და მისაღებია თუ არა მათი გამოცხადებები, რომელნიც მსგავსი პიროვნებების დასაცავად არგუმენტებს წარადგენენ?

ახლა კი შევუდგეთ ამ ოთხი კატეგორიის ახსნა-განმარტებას:

პირველი კატეგორია: ამ კატეგორიას მიეკუთვნებიან ისეთი პიროვნებები, რომლებიც ისლამში ახალად შევიდნენ... ისინი, რომლებსაც არ აქვთ შესაძლებლობა, რომ ცოდნას მიწვდნენ და ასევე ისინი, რომელთანაც ვერ მიაღწია ცოდნამ, რის გამოც ვერ შეძლეს თავჰიდის ზოგიერთი საკითხის შესწავლა.[2](ზოგიერთი სწავლული მხოლოდ ამ სამ მდგომარეობას თვლის საპატიო მიზეზად და ამბობენ, რომ დანარჩენი სხვა მდგომარეობა საპატიო არ არის.). მსგავსი კატეგორიის პიროვნებამ რაც არ უნდა ის ქუფრი სიტყვა ან ქუფრი საქმე შეასრულოს, ეგრევე ურწმუნოებით არ დადანაშაულდება და თუ რაიმე ეჭვები აქვს, მისი გაქარწყლება მოხდება. ამის დალილი ‘ზატ-უ ანვატ’-ის ჰადისია.[3](Tirmizi, 2180; Sahih).

მეორე კატეგორია: ამ კატეგორიას მიეკუთვნებიან ისეთი პიროვნებები, რომლებმაც ისლამისა და თავჰიდის საფუძვლები სიზარმაცისა და უყურადღებობის გამო არ შეისწავლა, მიუხედავად იმისა, რომ ამის საშუალება გააჩნდათ და რის გამოც შეასრულეს ქუფრი სიტყვა ან ქუფრი საქმე. იმის გამო, რომ მსგავს პიროვნებებს უცოდინრობის გამორიცხვა (ანუ ცოდნის მიღება) შეეძლოთ, თუმცა მათი უყურადღებობისა და სიზარმაცის გამო ქუფრში ჩავარდნენ, მსგავს სიტუაციაში ისინი გამართლებულად არ ითვლებიან (ანუ მათი მდგომარეობა საპატიო არ არის). ამ ქვეყანაზე მათი ჰუქმი იგივეა, რაც ქააფირების ჰუქმი. თუ ამავე მდგობარეობაში გარდაიცვლებიან, ვიტყვით, რომ ისინი სამუდამოდ ჯოჯოხეთში არიან.

მათ თავიანთი ტყუილ-უბრალოდ დახარჯული დროის მცირე ნაწილი ისლამის შესწავლისთვის, რომ დაეთმოთ, ქუფრში არ ჩავარდებოდნენ. მათ ცოდნას უცოდინრობა, ჰიდაეთს (ჭეშმარიტ გზას) კი გზასაცდენილობა (არაჭეშმარიტი გზა) არჩიეს. მაშინ, როცა ცოდნის მიღება უცოდინრობაზე უფრო სასარგებლოა.

მესამე კატეგორია: პიროვნებები, რომლებმაც თაუჰიდის საფუძვლები იციან, თუმცა მეორე კატეგორიის საკითხების უცოდინრობის გამო წინააღმდეგობაში მოექცნენ. მსგავსი პიროვნებები ცოდვილები არიან. მათზე ქააფირის ჰუქმი არ გაიცემა.

მეოთხე კატეგორია: პიროვნებები, რომლებმაც ‘იჩთიჰად’-ზე, დასაშვები თა’ვილის საფუძველზე ან უცოდინრობაზე (უცოდინრობის ისეთი მდგომარეობა, რომელიც საპატიოა) დაყრდნობით მეორე კატეგორიის საკითხებში წინააღმდეგობაში მოექცნენ. მსგავსი პიროვნებები ცოდვილები არ არიან, თუმცა მათი არასწორი მდგობარეობის გამო მათზე ჰუჯჯათის გაკეთება საჭიროა.

მესამე და მეოთხე კატეგორიის პიროვნებებს შორის განსხვავება შემდეგია: მესამე კატეგორიის პიროვნებებმა არ გამოიჩინეს ძალისხმევა და სურვილი, რომ თავიანთი უცოდინრობა (მეორე კატეგორიის საკითხების უცოდინრობა) გამოერიცხათ, რის გამოც ცოდვაში ჩავარდნენ. მეოთხე კატეგორიის პიროვნებებმა კი, იჩთიჰადისა და აღიარებული (დასაშვები) თა’ვილის საფუძველზე ისეთი გადაწყვეტილება მიიღეს, რომელმაც წინააღმდეგობა გამოიწვია, თუმცა მსგავსი მდგომარეობა მათთვის საპატიოა და ცოდვაში არ არიან. მინდა ისევ და ისევ ხაზი გავუსვა იმ ფაქტს, რომ მათი წინააღმდეგობა თავჰიდის საფუძველში (ანუ პირველი კატეგორიის საკითხებში) კი არა, მეორე კატეგორიის საკითხებს ეხება. უნდა გვახსოვდეს ისიც, რომ გულგრილობის საფუძველზე თავჰიდის საფუძვლების წინააღმდეგობაში მოქცეულნი არა მარტო ცოდვილნი არამედ ქუფრშიც კი აღმოჩნდებიან. ყოველივე ამის გააზრება ძალზედ მნიშვნელოვანია.

---

[1] El-Mevsuatu’l-Fıkhıyyetu’l-Kuveytiyye, 16/197

[2] ზოგიერთი სწავლული მხოლოდ ამ სამ მდგომარეობას თვლის საპატიო მიზეზად და ამბობენ, რომ დანარჩენი მდგომარეობა საპატიო არ არის.

[3] Tirmizi, 2180; Sahih

კითხვის გაგრძელება